„Jeśli ktoś mnie zostawił raz, zrobi to znowu” – powiedziała pacjentka, której wszystkie relacje rozpadały się na podobnym etapie. Terapeuta postanowił przyjrzeć się bliżej schematom, które determinują jej sposób myślenia i reagowania. Ten przykład pokazuje, jak głęboko zakorzenione przekonania mogą wpływać na całe życie emocjonalne człowieka. Niezależnie od doświadczeń tu i teraz, interpretujemy rzeczywistość przez pryzmat wcześniejszych przekonań, często powstałych w dzieciństwie.
Choć dzieje Berthy Pappenheim – znanej jako Anna O. – opisane przez Josefa Breuera i Sigmunda Freuda w XIX wieku były jednymi z pierwszych gruntownych studiów przypadku w historii psychoterapii, to właśnie jej opowieść pokazuje, jak silne i nieuświadomione przekonania mogą prowadzić do objawów somatycznych i emocjonalnych. Dzisiejsza psychologia poznawcza dostarcza jeszcze bardziej precyzyjne narzędzia do analizy tych mechanizmów.
Przekonania to podstawowe sądy, jakie formujemy na temat siebie, świata i przyszłości. Przekonania podstawowe (np. „jestem nieważny”) są głęboko zakorzenione i najczęściej nieuświadomione. Przekonania pośredniczące (np. „jeśli nie będę idealny, to nikt mnie nie zaakceptuje”) organizują nasze codzienne funkcjonowanie. Z kolei myśli automatyczne to reakcje, które pojawiają się natychmiast w obliczu konkretnych sytuacji – często nieadekwatne, ale bardzo silne emocjonalnie.
Schematy poznawcze, według Jeffreya Younga, to trwałe struktury poznawcze powstałe w wyniku niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie. Na przykład schemat porzucenia może powodować, że osoba dorosła panicznie boi się każdej formy dystansu emocjonalnego. Schemat deprywacji emocjonalnej sprawia, że człowiek stale czuje, że nie dostanie od innych potrzebnego wsparcia. Takie schematy aktywują się w różnych sytuacjach, nawet jeśli nie mają uzasadnienia w rzeczywistości.
Zniekształcenia poznawcze to błędy w myśleniu, które prowadzą do nieprawidłowej interpretacji rzeczywistości. Najczęściej spotykane to myślenie czarno-białe (wszystko albo nic), katastrofizacja (przewidywanie najgorszego scenariusza) czy nadmierne uogólnianie (na podstawie jednego zdarzenia wyciąganie wniosku o całym życiu). Osoby zmagające się z zaburzeniami nastroju często nie zauważają pozytywnych aspektów sytuacji, koncentrując się tylko na negatywach.
W pracy terapeutycznej niezwykle ważne jest rozpoznanie aktywnych schematów i przekonań pacjenta. Terapeuta pomaga pacjentowi uświadomić sobie, że sposób, w jaki myśli, niekoniecznie jest zgodny z rzeczywistością. Proces ten często rozpoczyna się od identyfikacji myśli automatycznych i ich kwestionowania – czy są logiczne, oparte na faktach czy wyłącznie na emocjach?
W nurcie CBT (terapii poznawczo-behawioralnej) opracowano wiele narzędzi służących do modyfikacji przekonań. Przykładem może być dzienniczek myśli, który pozwala pacjentowi na systematyczne analizowanie sytuacji wywołujących silne emocje, identyfikowanie towarzyszących im myśli automatycznych oraz ocenianie, na ile te myśli są racjonalne. Kolejnym krokiem jest tworzenie bardziej realistycznych myśli alternatywnych.
Terapia schematów idzie jeszcze głębiej – zakłada, że kluczowe schematy powstają we wczesnym dzieciństwie i są związane z niezaspokojonymi podstawowymi potrzebami, jak bezpieczeństwo, miłość, autonomia. Terapeuta nie tylko identyfikuje schematy, ale również pomaga pacjentowi zbudować nowy sposób reagowania emocjonalnego – to tzw. Zdrowy Dorosły, który potrafi zadbać o potrzeby i rozpoznać momenty aktywacji schematów.
W ACT (terapii akceptacji i zaangażowania) podejście do przekonań jest inne – nie chodzi o ich zmianę, ale o stworzenie dystansu wobec nich. Osoba uczy się, że nie musi wierzyć każdej myśli, jaka pojawia się w jej głowie. Uczy się działać zgodnie z własnymi wartościami, nawet jeśli w tle pojawiają się trudne przekonania (np. „nie jestem wystarczająco dobry”, „i tak nic się nie zmieni”).
Z punktu widzenia praktyki psychologicznej rozpoznanie oraz praca nad przekonaniami i schematami to kluczowe elementy skutecznej terapii. Pomagają one pacjentowi wyjść z pułapki powtarzalnych wzorców, lepiej zrozumieć siebie, a przede wszystkim odzyskać poczucie wpływu i sprawczości. To nie tylko zmiana myślenia – to zmiana całego życia.
Bibliografia
1. Beck, A. T. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. International Universities Press.
2. Beck, J. S. (2011). Cognitive behavior therapy: Basics and beyond (2nd ed.). Guilford Press.
3. Burns, D. D. (1980). Feeling good: The new mood therapy. New American Library.
4. Clark, D. A., & Beck, A. T. (2010). Cognitive therapy of anxiety disorders: Science and practice. Guilford Press.
5. Dobson, K. S., & Dozois, D. J. A. (2010). Risk factors in depression. Academic Press.
6. Hayes, S. C., Strosahl, K. D., & Wilson, K. G. (1999). Acceptance and commitment therapy: An experiential approach to behavior change. Guilford Press.
7. Leahy, R. L. (2003). Cognitive therapy techniques: A practitioner’s guide. Guilford Press.8. Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. Guilford Press.